De coronapandemie en de oorlog in Oekraïne laten zien dat grondstoffen en essentiële producten schaars kunnen worden. De Algemene Rekenkamer heeft in kaart gebracht welke strategische buffers de Nederlandse rijksoverheid aanhoudt en of deze aanwendbaar zijn als de nood aan de man is.
Van aardolie, medicijnen, medische hulpmiddelen en contant geld zijn er operationele en strategische voorraden, constateert de Rekenkamer. De rijksoverheid kiest ervoor om geen strategische voorraad van gas en voedsel aan te houden. Daarnaast is er weinig vooruitgang geboekt met het aanwijzen van nationale reserves van grondwater.
Aardolie(producten)
Nederland voldoet ruim aan de internationale verplichte voorraad aardolie. Het aanspreken van deze strategische olievoorraad biedt alleen voor een korte periode soelaas. Het ministerie van Economische Zaken verwacht dat er in Nederland een tekort aan diesel kan ontstaan door de aanstaande sancties tegen Rusland. Cruciale onderdelen van de economie kunnen in de problemen komen door een dieseltekort en de daarmee gepaard gaande hogere dieselprijs. Denk aan de transport- en logistieksector of de landbouw. Ook is diesel tijdens een crisis van belang, bijvoorbeeld om de voedselbevoorrading op gang te houden en noodaggregaten te laten werken. Op dit moment is er geen landelijk crisisplan olie gereed (zoals dat er wel is voor gas en elektriciteit).
Aardgas
De rijksoverheid houdt geen strategische gasvoorraden aan en de minister voor Klimaat en Energie heeft hier ook geen plannen voor. De voorraad die Nederland wel heeft, duidt de minister aan als een operationele voorraad en voorziet voor een belangrijk deel van het benodigde gas in de winter. Dit gas wordt verkocht aan de hoogste bieder in binnen- of buitenland en is dus niet voorbehouden aan gebruikers in Nederland. EU-wetgeving schrijft voor dat ook strategische voorraden niet beperkt mogen worden voor het eigen land. Sinds medio dit jaar springt de rijksoverheid financieel bij om de gasopslagen gevuld te krijgen, omdat er voor marktpartijen niet voldoende financiële prikkels zijn om te vullen. Verschillende landen binnen de EU hebben wel een strategische gasopslag.
Gaswinning in Groningen. © Sander Van Der Werf | Dreamstime.com
Voedsel
Het ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Voedselkwaliteit (LNV) heeft in tegenstelling tot bijvoorbeeld Duitsland en Zwitserland geen strategische voedselvoorraad die ingezet kan worden bij een voedselcrisis. Nederland kan volgens onderzoek van Wageningen University & Research zelf voldoende voedsel produceren. Toch zijn er wel degelijk situaties denkbaar, zoals grote droogte of overstromingen, die de voedselproductie moeilijk of zelfs onmogelijk maken. Enkele jaren geleden heeft het Ministerie van LNV een begin gemaakt met het schrijven van een handboek voedselzekerheid en een convenant over voedseldistributie tussen overheid en markt. Over de eerste voedselnoodhulp bestaat volgens het onderzoek van de Rekenkamer veel onduidelijkheid: de rijksoverheid, veiligheidsregio’s en gemeenten hebben een taak, maar wie precies wat moet doen op welk moment is niet concreet gemaakt. Volgens het ministerie moet er nog veel gebeuren om de crisisgereedheid echt op orde te krijgen.
Water
Drinkwaterbedrijven zijn wettelijk verplicht diverse voorzieningen te treffen voor noodgevallen. In aanvulling hierop wijzen Provincies zogeheten aanvullende strategische voorraden aan om de drinkwatervoorziening tot 2040 te waarborgen. De minister van Infrastructuur en Waterstaat heeft daarnaast sinds 2014 zichzelf het doel gesteld nationale grondwaterreserves aan te wijzen. Deze reserves zijn bedoeld voor de drinkwatervoorziening na 2040 en grootschalige calamiteiten. De Rekenkamer constateert in het onderzoek dat er weinig vooruitgang is geboekt met het concreet aanwijzen van deze reserves. Op jaarbasis is er in Nederland voldoende (drink)water, maar regionaal of afhankelijk van het seizoen kunnen tekorten ontstaan.
Contant geld
De Nederlandsche Bank (DNB) streeft naar een voorraad munten van zo’n € 50 miljoen. DNB heeft geen strategische voorraad van bankbiljetten. De Europese Centrale Bank heeft die wel, maar de waarde en opslaglocaties daarvan zijn geheim. DNB en de minister van Financiën bestuderen digitale betaalalternatieven voor noodsituaties. Het is onduidelijk of Nederlanders genoeg contant geld kunnen krijgen in het geval er bijvoorbeeld niet meer gepind kan worden door een stroom- of netwerkstoring.
Meer informatie, ook over wat de Rekenkamer van de voorraad medische middelen vindt, is te vinden in het onderzoeksrapport Focus op strategische voorraden.